Op verzoek van de Staatscommissie rechtsstaat heeft het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) bestaande kennis over democratie en rechtsstaat vanuit het perspectief van burgers gebundeld. Uit dit onderzoek blijkt dat er de afgelopen jaren onder inwoners van Nederland grote steun was en nog steeds is voor de democratie en haar waarden. Toch wordt de democratie op verschillende manieren uitgedaagd.
Achter grote steun voor abstracte begrippen als democratie en vrijheid, gaat verdeeldheid schuil over wat ze precies betekenen en waar de grenzen van democratische waarden liggen. Daarnaast heeft ongeveer een derde van de Nederlanders in bepaalde situaties sympathie voor meer autocratische of technocratische vormen van bestuur. Deze kennisnotitie van het SCP gaat in op de verwachtingen van en oordelen van Nederlanders over de democratische rechtsstaat en de verbeterpunten die zij zien.
Wat bedoelen we met het perspectief van burgers?
In de kennisnotitie staan de perspectieven van burgers op de democratische rechtsstaat centraal. Deze publieke opinie wordt veelal ingegeven door ervaringen van mensen, hun beeldvorming en grondhoudingen. Burgerperspectieven zijn essentieel om ook de betekenis en impact van de democratische rechtsstaat op het leven van mensen te begrijpen. Het is wel belangrijk om daarbij in gedachten te houden dat de meeste mensen niet dagelijks met de rechtsstaat bezig zijn of hier vaak bewust bij stil staan. De rechtsstaat is abstract, groots en complex, waardoor mensen de consequenties van hun antwoorden niet altijd volledig overzien en we deze daarom niet te stellig moeten interpreteren.
Onvrede over functioneren politiek
De meeste Nederlanders steunen de democratie en veel van haar waarden. Zij vinden individuele vrijheid, vrije verkiezingen en vrije media heel belangrijk, net als rechtsgelijkheid en rechtsbescherming. Een meerderheid is ook voor sociale rechten, zoals armoedebestrijding.
Ondanks de steun voor de democratie is er de laatste jaren grote onvrede onder Nederlandse burgers over het functioneren van de politiek. Dat zorgt voor serieuze uitdagingen voor onze democratie. Allereerst is er steun voor meer autocratische of technocratische vormen van bestuur onder een kwart tot een derde van de Nederlanders. Daarnaast zijn er ook onder voorstanders van de democratie heel wat mensen die vinden dat het landsbestuur het parlement, de rechter en zelfs de wet soms mag negeren als deze beleid in de weg zitten. Beiden lijken mede het gevolg van de perceptie dat het in de huidige representatieve democratie niet lukt om actuele problemen op te lossen.
Drie opvallende spanningen in de publieke opinie
Uit onderzoek blijkt dat democratische waarden in principe breed worden onderschreven, maar dat ze in concrete situaties met elkaar in conflict kunnen komen. Daardoor maken mensen keuzes die strijdig met elkaar kunnen zijn. In deze kennisnotitie worden drie van deze spanningen benoemd die naar boven komen als er vanuit het perspectief van burgers wordt gekeken naar de rechtsstaat.
Allereerst is er een spanning tussen de democratie en rechtsstaat. Terwijl veruit de meeste mensen het recht op gelijke behandeling en de bescherming van rechten van minderheden erg belangrijk vinden, wordt hierbij soms wel verschil gemaakt tussen groepen. Sommigen vinden ook dat de regering de wil van de meerderheid moet volgen, ongeacht de rechten van sommige groepen. Dit wijst erop dat rechtsstatelijke waarden, zoals gelijke rechten en rechtsbescherming (van minderheden) voor mensen geen onaantastbare principes zijn, maar onder bepaalde omstandigheden mogen wijken voor de democratische meerderheid.
Een andere spanning is die tussen het idee van een eensgezinde meerderheid versus het bestaan van verschillende overtuigingen in een democratie. Dé publieke opinie als een eenduidige richtlijn voor politici om op te varen bestaat niet; mensen hebben verschillende visies op de samenleving en er bestaat veel minder consensus dan veel mensen zelf lijken te denken. Het gevaar bestaat echter dat als er toch een beeld ontstaat van een eensgezinde meerderheid (‘gewone mensen’, ‘mensen zoals ik’). Dit kan leiden tot het uitsluiten van bepaalde groepen en ondermijning van het principe van verschillende overtuigingen in onze democratie.
De derde spanning is die tussen de uitvoerende en controlerende macht. Als mensen niet tevreden zijn over het functioneren van de huidige politiek én denken dat de meerderheid van Nederland het grotendeels eens is over de belangrijkste maatschappelijke problemen en over manier waarop ze moeten worden opgelost, dan kan dat mede verklaren waarom een deel van de bevolking open staat voor een sterke leider die oppositie, parlement, rechter of wet zo nodig op een zijspoor zet. Controlerende machten worden dan niet gezien als beschermers van burgers tegen een te sterke uitvoerende macht, maar eerder als krachten die de uitvoering van de wil van het volk tegenwerken.
Aandachtspunten voor het functioneren van democratie en rechtsstaat
De onvrede over de overheid komt vooral voort uit het feit dat de politiek verwachtingen niet waarmaakt. In het voorjaar van 2023 gaf 42% het vertrouwen in de Tweede Kamer en in de regering een voldoende. Uit deze kennisnotitie komen drie aandachtspunten naar voren die voor burgers van belang zijn voor hun verwachtingen en oordelen over de democratische rechtsstaat. Ten eerste is dat probleemoplossend vermogen (resultaat): de politiek voldoet niet aan de verwachtingen van burgers als het gaat om de resultaten die worden geboekt. Ten tweede gaat het om responsiviteit: de mate waarin deze resultaten een antwoord zijn op de wensen en behoeften van burgers. Tot slot speelt procedurele rechtvaardigheid een rol: de mate waarin deze resultaten op een rechtvaardige wijze tot stand komen. Deze aspecten van overheidsfunctioneren zijn alle drie van invloed op het vertrouwen en verdienen dus alle drie aandacht.
Achtergrond van deze kennisnotitie
In het voorjaar van 2023 ontving het SCP het verzoek van de Staatscommissie rechtsstaat om de beschikbare kennis over democratie en rechtsstaat vanuit het perspectief van burgers samen te brengen. Deze kennisnotitie is geschreven in de zomer van 2023 en aansluitend, in het najaar, als conceptversie met de Staatscommissie gedeeld.
Zie ook