foto Privécollectie
De herdenkingen van de tweede wereldoorlog krijgen onverminderd grote belangstelling. Met name de Februaristaking is een unieke manifestatie van saamhorigheid in het afwijzen van het kwaad. Jaarlijks wordt deze daad van volksverzet intensief herdacht.
De indruk die door de herdenkingen wordt gewekt is dat tijdens de oorlog veel Nederlanders het streven van de Duitse bezetter om Nederland in te lijven zonder aarzelen zouden hebben afgewezen en gesaboteerd. Dat was aanvankelijk niet het geval.
Vooral in de beginperiode van de bezetting vonden velen het nog niet zo’n slechte zaak dat er een Duitse bestuur kwam. Dat verschafte duidelijkheid en zo konden ze de gevoelens van onzekerheid en verwarring voor zichzelf de baas blijven.
Dat die mentaliteit er was, moet worden gezocht in de maatschappelijke en economische situatie van de crisisjaren ’30.
Het keerpunt in dat denken én het definitief afwijzen van het Duitse terreurbewind, valt vrijwel gelijk met de Februaristaking van 25 februari 1941.
Op 25 februari 2021 is het 82 jaar geleden dat de Februaristaking uitbrak.
Dit artikel gaat over: voorspel, de bezetting, het keerpunt in het denken over de bezetter en een slotwoord over diegenen die voorop gingen in de Februaristaking.
Crisis als voorspel
Rond 1931 begon het economische leven in te schrompelen. Menige fabriek verminderde de werkzaamheden of werd stilgelegd.
Kleine onderneming stonden op de rand van faillissement of storten in.
Schepen werden uit de vaart genomen, de landbouw kon voor zijn producten geen afzet meer vinden omdat het buitenland zijn grenzen sloot en de consumptie in Nederland verminderde. Overal werden overtollige arbeidskrachten op de keien gezet.
De regeringspolitiek in Europa was meer gericht op de economie van de beleggers en niet op de directe bevordering van de volkswelvaart.
In 1934 liet de Nederlandse regering weten dat de arbeiders moesten inzien dat alleen door kostprijsverlaging – en dus loonsverlaging – het productieapparaat weer met het buitenland zou kunnen concurreren. In het buitenland werd hetzelfde praatje gehouden. De race omlaag was begonnen.
Het Nederlandse bezuinigingsontwerp van 1935 raakte behalve de traditionele punten van arbeid, inkomen, pensioenen, onderwijs, gezondheidszorg ook de sociale verzekeringen. Het aantal werklozen steeg tot ongekende hoogte. Armoede was aan de orde van dag, ook voor bevolkingsgroep die tot dan daarvan geen last hadden gehad.
De algemene situatie deed de lust tot het opkomende fascisme aanwakkeren. Eerst in Italië, maar al snel overgenomen door Duitse fanatici.
In Duitsland werd handig de politiek van de fascisten gekoppeld aan economische en sociale belangen van de bevolking. Deze combinatie leidde in sociaal-economisch opzicht in Duitsland tot een opmerkelijk succes. De uiteindelijke gevolgen waren echter rampzalig.
Nederland bezet
Het Duitse succes was gekoppeld aan een oorlogsindustrie en een expansiedrift en de zucht naar ‘Lebensraum’. Het duurde dan ook niet lang dat de Duitse oorlogsdriften de buurlanden opslokten. Zo ook Nederland.
Door een aanvankelijk geleidelijk en ogenschijnlijk gemoedelijk optreden probeerde de Duitsers de Nederlandse bevolking voor hen te winnen. De eerste jaren van de oorlog waren een periode van hoogconjunctuur vergeleken met de jaren ervoor. Voor de oorlog stagneerde de handel met Duitsland ernstig, maar na mei 1940 werd het Nederlandse bedrijfsleven overspoeld met Duitse orders die door de Nederlandse autoriteiten gretig werden geaccepteerd.
De Nederlandse samenleving was in de jaren ’30 door het bezuinigingsbeleid hevig verdeeld geraakt in allerlei elkaar bestrijdende kampen. In stilte hoopten velen er op dat de bezetter die verdeeldheid zou opheffen, dat zou betere tijden doen aanbreken was de veronderstelling.
Heldere geesten die wezen op het Duitse fascisme in combinatie met de criminele onderdrukking van de bevolking kregen aanvankelijk weinig gehoor.
Ondertussen was in Duitsland de scheiding van de joden van de niet- joden voltooid. Diegenen die hiertegen durfden protesteren stond dezelfde vervolging en uitroeiing te wachten als de joden.
Veel tijd en geduld had de bezetter om ook hier daarmee te beginnen niet. In hun propagandistische optreden lieten de Duitser meer en meer antisemitische uitlatingen doorklinken.
In het najaar van 1940 werden de eerste maatregelen tegen de joden afgekondigd. Spoedig daarop begon een criminele horde van voornamelijk Nederlandse leeghoofden, aangemoedigd door de bezetter, brutaal op te treden. Niet alleen tegen joden, maar ook tegen mensen die zich verzetten tegen de bezetter.
De Februaristaking de CPN ontsteekt de lont
12 februari 1941 begonnen de zichtbare voorbereidingen voor de latere razzia’s in de Amsterdamse Jodenhoek. Op zaterdag 22 februari begonnen de daadwerkelijke razzia’s, die zondag verder gingen. Plotseling vielen bij de mensen de schellen van de ogen, de mensenjacht wekte hevige verontwaardiging.
[caption id="attachment_8446" align="alignleft" width="556"]
Stakingspamflet[/caption]
De toen bestaande Communistische Partij Nederland (CPN), was de enige nog goed georganiseerde beweging in het bezette Nederland die een vuist maakte tegen de bezetter. Dat kwam doordat de inmiddels illegale CPN al een werkstructuur had ontwikkeld, die naadloos aansloot op het werken in de illegaliteit.
Maandenlang werd er door de CPN leiding gewikt en gewogen hoe een massale opstand tegen de bezetter kon worden ontketen. Op maandag 24 februari om 6 uur ’s avonds werd op de Amsterdamse Noordermarkt in de Jordaan een stakingsoproep gedaan.
Een plaquette op de buitenmuur van de Noorderkerk herinnert daar nog aan.
Dat de CPN het voortouw nam was opmerkelijk. Hitler en de communistische wereldleider Stalin werkten toen nog samen aan het bezetten van Europa. En beiden streden erom wie de meeste mensen kon vermoorden. Dit terzijde.
En op 25 februari was de staking een feit. De meerderheid van de stakers waren geen communisten. Er zaten mensen van alle gezindten tussen. De CPN ontstak alleen maar de lont in het kruitvat en wezen de weg naar het verzet.
De staking duurde twee dagen en werd bloedig neergeslagen.
De Februaristaking zorgde er wel voor dat er een gedragen beweging ontstond die zich verzette tegen het fascistisch bewind.
De Duitsers beseften dat de massa van de Nederlandse bevolking niet voor het nationaalsocialisme was te winnen.
Juist aan dit historische gegeven ontleent De Februaristaking haar grote zeggingskracht.
Zij die voorop gingen
Minder bekend is hoe het afliep met de mensen die voorop gingen bij de staking en gepakt werden.
Een aantal werd kort na de staking vermoord, vaak na een ‘rechtelijke uitspraak’.
Tweeëntwintig anderen werden in een schijnproces tot gevangenisstraffen in werkkampen veroordeeld. Drie van hen keerden na de oorlog niet meer terug. De schrijver Theun de Vries heeft in een Februari-trilogie een poging gedaan alle feitelijke gegevens die betrekking hebben op de razzia’s en de staking weer te geven.
De Vries sprak in deze trilogie over een collectief heldendom. De trilogie is helaas alleen nog in een antiquariaat te vinden. Zie bijv. Boekwinkeltjes.nl
Wie kennis neemt van wat bekend is van de individuele beweegredenen van de opgepakte Februaristakers ziet plotseling ook de individuele heldendom. Zo schreef één van hen uit het werkkamp opbeurende brieven naar huis. Hij beurde zijn vrouw en kinderen op, terwijl hij in buitengewoon ellendige omstandigheden verkeerde, dit naar later bleek. De verhalen van de anderen tonen een soortgelijke inhoud.
Stakers werden ook door de Regeringscommissaris voor Amsterdam bestraft met: onthouding van bevordering, niet verlenen van een vaste baan, en strafkortingen op het salaris, ontslag uit overheidsdienst.
Nog in het najaar van 1945 werden allen gerehabiliteerd en vonden herstelbetalingen plaats.
Slot
De Februaristaking van 1941 heeft nationaal en internationaal grote indruk gemaakt. Het is de enige brede burgerlijke protestactie in bezet Europa geweest tegen de anti-joodse maatregelen van de nazi’s.
Vele tienduizenden burgers legden het werk neer en kwamen op voor de vervolgde Joodse bevolking. De staking in Amsterdam kreeg direct gevolg in andere plaatsen. Ook in de Zaanstreek, Kennemerland, Utrecht, Hilversum en Weesp werd gestaakt. Voor heel veel Nederlanders was de Februaristaking een inspiratiebron.
Het Comité Herdenking Februaristaking 1941 wil de waarden die verbonden zijn aan de Februaristaking van 1941 – opkomen voor een ander, in verzet komen tegen onrecht – als inspiratie laten dienen voor de samenleving van nu. Dat doet het comité door de historische verzetsdaad te herdenken en te vieren op een manier die alle inwoners van Nederland aanspreekt en aanzet tot nadenken.
De manifestatie om de Februaristaking te herdenken gaat dan ook verder dan stil te staan bij een kenmerkende gebeurtenis van 82 jaar gelden.
Zie website: HERDENKING FEBRUARISTAKING 2023