In het huidige Noord-Holland stonden in de Middeleeuwen ruim 80 kastelen. De machtige lokale en regionale adel pronkte met hun bezit en benutte de kastelen om hun grondgebied te verdedigen.
Door onderlinge strijd werden in de Late Middeleeuwen veel kastelen zwaar beschadigd en later verdwenen de meesten uit het landschap. Er zijn nu nog 5 kastelen zichtbaar. Bovengronds, want onder de grond zijn van veel meer kastelen sporen terug te vinden. Zelfs zonder op te graven komen we steeds meer te weten over deze intrigerende verdwenen kastelen.
Een kasteel, wat is dat eigenlijk?
Vraag een 4-jarige een kasteel te beschrijven en hij of zij zal je waarschijnlijk vertellen dat het een groot gebouw met een paar ronde torens is, een ophaalbrug heeft en een ridder met jonkvrouw als bewoners. Dat klopt voor het grootste deel, maar een kasteel omvatte veel meer dan alleen zo’n imposant gebouw. Een kasteel was meestal een verzameling van gebouwen en functies. Een kleine nederzetting eigenlijk – waar mensen woonden, waar vee werd gehouden en waar moestuinen zorgden voor verse groente.
De gebouwen waren vaak verdeeld over een voor- en een hoofdburcht. De hoofdburcht was het pronkstuk van het kasteel en het privédomein van de adellijke familie. Het kasteel moest goed te verdedigen zijn en was daarom vaak omgeven door brede grachten, een ophaalbrug, kantelen en schietgaten. Om je goed te verdedigen tegen de vijand moest een gracht natuurlijk gevuld zijn met water. Het landschapselement water was dan ook bepalend voor de plek waar veel Noord-Hollandse kastelen vanaf het jaar 900 gebouwd werden; waterrijke gebieden, liefst met wijds uitzicht: het Noord-Hollandse strandwallandschap.
Onderzoeken zonder graven
Het Europese en Nederlandse erfgoed- en archeologiebeleid is gericht op het behouden van archeologische vondsten op de plek waar ze zich nu bevinden. Daar zijn vondsten al tijden lang bewaard en daar kunnen ze ook het beste bewaard blijven. Alleen als bouwactiviteiten de grond gaan beroeren is een gravend onderzoek noodzakelijk en verplicht. Van plekken zonder deze activiteiten kunnen we dus niet altijd meer te weten komen, zelfs als we op basis van historische bronnen weten dat er iets bijzonders in de grond zit.
Met geofysisch onderzoek, een combinatie van moderne onderzoekstechnieken, kunnen we zien wat er in de grond zit zonder te graven. Een grondradar stuurt bijvoorbeeld elektromagnetische pulsen de grond in, een antenne vangt de weerkaatsing daarvan weer op. Zo kun je ‘zien’ of er in de grond structuren zitten die daar van nature niet horen te zijn. Eerder werd bij grondonderzoek bij kasteel De Middelburg in Alkmaar al een versterkte voorpoort (een barbacane) gevonden. Bij Kasteel Oud Haerlem in Heemskerk (een archeologisch rijksmonument) en de Sint Adelbertabdij in Egmond-Binnen (een provinciaal monument) worden op dit moment dit soort onderzoek gedaan. De provincie en de gemeenten vinden het belangrijk om zo meer te weten te komen van de restanten van de historische gebouwen in de grond.
Een grondradar wordt achter een quad over het te scannen terrein gehaald, hier het kasteelterrein van de Nieuwbrug in Alkmaar/Oudorp. Foto Jean Roefstra provincie Noord-Holland.
Oud Haerlem
Een weiland in Heemskerk met een enkele glooiing herbergt de resten van een kasteel met een turbulente, maar vrij korte geschiedenis. Op deze plek werd in 1248 een slot gebouwd door Simon van Haerlem. Hij maakte deel uit van een belangrijke en adellijke familie afkomstig uit Haarlem. Het kasteel bleef niet lang in de familie en kwam letterlijk in de vuurlinie te liggen van een strijd om de macht in het graafschap Holland, nu bekend als de Hoekse en Kabeljauwse twisten.
De nieuwe eigenaar van het kasteel, Jan II van Polanen, stond in deze strijd aan de kant van de Hoeken en dus werd Kasteel Oud Haerlem doelwit van de Kabeljauwse woede. In de winter van 1351-1352 wordt het kasteel verwoest na een periode van belegering. Resten van het kasteel bleven boven de grond zichtbaar tot in de 18de eeuw, nu bevinden deze zich alleen nog onder de grond. De gemeente Heemskerk en de betrokken onderzoekers willen daarom met grondradaronderzoek meer te weten komen over Oud Haerlem. Het archeologisch depot van de provincie Noord-Holland heeft verschillende collecties met archeologische vondsten van verdwenen kastelen, waaronder Oud Haerlem. Met het grondonderzoek in Heemskerk kunnen we de kennis over de herkomst van de archeologische collectie van Oud Haerlem uitbreiden.
Een kasteel bezoeken?
In de provincie Noord-Holland zijn nog 5 kastelen (deels) zichtbaar. Ze zijn al dan niet verbouwd, gerestaureerd en heropgebouwd in latere eeuwen. Sommige kasteelgebouwen kun je een bezoek brengen, bij andere is het landgoed of de kasteeltuin open voor publiek. Ga terug in de tijd in kasteel Muiderslot, de kasteeltuin van Kasteel Assumburg of het landgoed van Kasteel Nederhorst den Berg. Met deze fietsroute rond Medemblik kom je langs Kasteel Radboud. Het duingebied rond Santpoort-Zuid, dat vanaf de 13 de eeuw in bezit was van de familie van Brederode, verken je te voet met deze wandelroute. Uiteraard kom je langs de resten van het voormalige kasteel van deze adellijke familie, de ruïne van Brederode.
Archeologische vondsten uit de verdwenen kastelen zijn te zien in de permanente tentoonstelling van archeologiecentrum Huis van Hilde in Castricum. Huis van Hilde is sinds kort weer open voor bezoekers die gereserveerd hebben. In de Archeologische kroniek 2018 kun je meer lezen over het grondonderzoek dat bij kasteel Middelburg in Alkmaar is gedaan. Meer verhalen over Noord-Hollandse kastelen vind je op verhalenplatform Oneindig Noord-Holland.
Behoud cultuurlandschap
De provincie vindt het belangrijk om erfgoed, zowel boven- als ondergronds, te beschermen. Dat doen we onder andere met onze archeologiegebieden. De provincie stimuleert, enthousiasmeert en informeert gemeenten in deze gebieden over de waarde van dit archeologisch erfgoed. We wijzen ook archeologische monumenten aan zodat belangrijke plekken niet aangetast worden. Door niet-gravend onderzoek uit te voeren vergroten we de kennis over ons erfgoed. De provincie beheert de archeologische collecties uit de provincie en zorgt dat je de geschiedenis zelf kunt beleven in archeologiecentrum Huis van Hilde.
Erfgoed van de maand
In de rubriek Erfgoed van de maand staat elke maand een bijzonder gebied, gebouw, vindplaats of historische plek in de provincie centraal.
