Ook Purmerend heeft zijn historische helden en schurken gehad. Vier auteurs: Jaap Haag, Sjon Besseling, John Dehé en Jack Otsen gaan ons volgend jaar (Purmerend 600 jaar Stad) aan de hand van helden en schurken de geschiedenis van Purmerend vertellen. "Als het over geschiedenis gaat, haken mensen vaak af omdat ze het saai vinden. Wij willen voorkomen dat mensen dat ook doen bij ons boek. Daarom proberen wij het levendig te maken door het brengen van boeiende en spannende verhalen, met de daarbij behorende anekdotes natuurlijk”, aldus Jaap Haag.
Boeiend en spannend, helden en schurken dat brengt mijn gedachten als vanzelf op Baltasar Gracián (portret links). Baltasar Gracián werd in 1601 geboren in Spanje in een welgesteld milieu. Hij studeerde letteren en filosofie aan de Universiteit van Toledo. In 1619 trad hij toe tot de kloosterorde van de Jezuïeten. Hij studeerde van 1623 tot 1624 theologie. Hij heeft enige tijd godsdienstethiek en filosofie gedoceerd. In 1636 werd hij benoemd tot biechtvader en prediker bij het Colegio de Huesca.
Hij publiceerde in 1636: De held en in 1637: De politicus Koning Ferdinand de Katholiek. Hij deed dit onder het pseudoniem Lorenzo Gracián, de naam van zijn broer, om de ordecensuur te omzeilen. In 1640 wordt Gracián als biechtvader gekozen door de hertog van Nochera. Hij werd bekend als prediker. Er begonnen vertalingen van zijn werk te verschijnen. In 1646 verschijnt: De wijze en in 1647 verscheen: Handorakel of kunst van de voorzichtigheid. Dit boek werd gepresenteerd als een bloemlezing, maar bevatte in feite vooral nieuw werk. Vanaf 1651 verschijnt: De criticon in afleveringen.
Met het groeien van zijn faam groeide ook de wereldlijke en klerikale tegenwerking. 1658 was voor Gracián een rampjaar. Hij werd vanwege De criticon uit zijn functies ontheven, hij kreeg een openbare berisping, werd op rantsoen gezet en werd overgeplaatst naar verbanningsoord Graus. Hij werd uiteindelijk gerehabiliteerd, maar overleed kort daarna in 1658. Hij was in één leven dus held, schurk en weer held.
Baltasar Gracián schreef het nog steeds zeer bruikbare boekje: ‘Handorakel en kunst van de voorzichtigheid’. Het is geschreven in 1647 en bevat 300 voorschriften (tips zo u wilt) voor de omgang met mensen. De basisgedachten van Gracián is dat mensen gevaarlijk zijn, en onder te verdelen zijn in ‘wijzen’ en ‘dwazen’ en dat voor de overwinning van de ‘deugd’ vaak een subtiele, doordachte strijd tegen de medemens nodig is. Zijn boekje is een Europese klassieker. Het lezen van het ‘Handorakel’ degradeert de meeste hedendaagse politieke-, management- en organisatieleerboeken tot probate slaapmiddelen. Een paar voorschriften en citaten om de leesbaarheid te bevorderen.
Voorschrift 33: Zich kunnen onttrekken.
Er bestaan zonderlinge bezigheden, die als motten onze kostbare tijd opeten. Zich met een onzinnige zaak bezighouden is erger dan nietsdoen.
Voorschrift 66. De goede afloop in het oog houden.
Sommige mensen schenken meer aandacht aan een strenge werkmethode dan een geslaagd resultaat. Toch zal de oneer van de mislukking altijd zwaarder wegen dan de waardering voor de toewijding. Wie wint hoeft geen verantwoording af te leggen. De buitenwereld heeft geen oog voor de toedracht, alleen voor het goede of slechte resultaat. Daardoor verliest men nooit aanzien als men in zijn opzet slaagt. Een goede afloop geeft glans aan het geheel, hoe ondoelmatig de gebruikte middelen ook leken. Als een goede afloop niet volgens de regels van de kunst valt te bereiken, is het soms de kunst juist tegen deze regels in te gaan.
Voorschrift 70: Kunnen weigeren.
Men dient niet alles toe te staan en aan allen toe te geven. Kunnen weigeren is net zo belangrijk als kunnen inwilligen, vooral gezagsdragers dienen hier goed op te letten. Het nee van de één wekt meer achting dan het ja van de ander.
Voorschrift 126: Niet iemand die een dwaasheid begaat is dom, maar degene die hem niet weet te verbergen.
Men moet zijn hartstochten verbergen en zijn ondeugden nog meer. Alle mensen begaan fouten, maar met het verschil dat de verstandigen ze bemantelen, en de dommen ze aankondigen. Een reputatie berust meer op geheimhouden dan presteren: wie geen kuisheid kan opbrengen, moet in ieder geval trachten voorzichtig te zijn. Misstappen van grote mannen vallen meer in het oog dan verduisteringen van grote hemellichamen. Als uitzondering op de vriendschapsregels moet men zijn fouten nooit aan een vriend bekennen. Men zou ze zelfs niet aan zichzelf moeten bekennen, als dat mogelijk zou zijn. Hierop kan men echter een andere levensregel toepassen, die luidt: kunnen vergeten.
Voorschrift 119: Zich niet weerbarstig gedragen.
Lok geen wrevel uit, want die komt ongevraagd al snel genoeg. Vele mensen koesteren spontane wrokgevoelens zonder dat zij weten waarom en waartoe.
Voorschrift 145: Nooit de zere vinger tonen, want daarop slaat men maar al te graag.
Men moet er dus niet over klagen, omdat andermans boosaardigheid altijd uw zwakste en pijnlijkste plekken zoekt. Uw leed leidt bij anderen tot leedvermaak.
Voorschrift 197: De dwazen op een afstand houden.
Wie hen niet herkent is er zelf een. Dwazen zijn gevaarlijk in de oppervlakkige omgang en verderfelijk bij vertrouwelijk contact. Dwazen hebben maar één ding te bieden: zij zijn nuttig voor de wijzen als lering en als waarschuwing.
En zo zijn er nog 295 punten die allen gaan over de deugd van de behoedzaamheid.
Menigmaal zal de eigen glimlach u verrassen bij het lezen. Bovendien wapent dit boek u tegen het gevaar van het nietszeggende jargon. Bij Gracián geen modieuze woorden als ‘grenzeloos kortzichtig’, ‘automasochisten’ of ‘eigen-volk-eerst politiek’. Woorden die graag gebruikt worden door politieke mooipraters die zichzelf ermee opblazen om gewichtig te lijken. Ondertussen irriteren ze net zo als het toenemende druppelen van een lekkende kraan, maar dat hebben ze niet door. Op hen is in het algemeen ook het volgende voorschrift van toepassing.
Voorschrift 105: Niet vervelen.
Mensen met één doelstelling en thema plegen vermoeiend te zijn. Bondigheid is aangenaam en levert meer resultaten op: zij wint door hoffelijkheid wat zij door beknoptheid verliest. Goed maar kort is dubbel goed. Zelfs het slechte hindert minder als het geconcentreerd is. Met een kernachtige samenvatting bereikt men meer dan met een massa bijkomstigheden. Er bestaan mensen die meer last dan sieraad zijn, zinloze franje die iedereen wegduwt. Het is algemeen bekend dat wie lang van stof is, zelden verstandig is. Het is algemeen bekend dat wie lang van stof is, zelden verstandig is.
Binnenkort is weer onze gemeenteraad op TV. Ik kijk er nu al naar uit op wie ik een voorschrift van Gracián kan plakken. Doet u met me mee? Bepaal zo ook uw eigen held of schurk.
Afbeelding: Biblioteca Virtual Lastanosa