Opnieuw komt uit onderzoek naar voren dat gemeentelijke opschaling negatieve effecten met zich meebrengt. De politieke en actieve (maatschappelijke) betrokkenheid van burgers en het contact tussen burgers en politici neemt na een herindeling af. En hoe groter de gemeente, hoe ontevredener de burgers zijn over de bestuurlijke prestaties.
Effecten schaalvergroting
Dit zijn enkele hoofdconclusies uit een grootschalig onderzoek naar de effecten van schaalvergroting op het openbaar bestuur in Denemarken, Nederland, Noorwegen en Zwitserland. De tevredenheid onder burgers is het grootst in Zwitserland: het land met de kleinste gemeenten. Bas Denters – bijzonder hoogleraar bestuurskunde aan de Universiteit Twente en een van de onderzoekers – deelde een aantal conclusies vrijdag op het symposium Lokale autonomie onder druk? van het Kenniswetwerk Lokaal13.
Goede maat
Europees bezien is het Nederlandse lokale bestuur ‘redelijk grootschalig’, stelde Denters. Europese gemeenten hebben een gemiddeld inwonersaantal van 5.000; beduidend minder dan de gemiddelde Nederlandse gemeente. Toch wordt er nog altijd discussie gevoerd over de goede maat voor Nederlandse gemeenten.
Vraagtekens
Volgens Pepijn van Houwelingen, wetenschappelijk medewerker van het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP), moeten vraagtekens worden geplaatst bij de wenselijkheid tot verdere opschaling van gemeenten. Naarmate de omvang van het lokaal bestuur groter wordt, neemt de (lokale) politieke participatie af, zo concludeert hij op basis van een metastudie, opkomstcijfers, het nationaal kiezersonderzoek en interviews. Een omvang van ongeveer tienduizend inwoners lijkt voor veel vormen van politieke participatie een optimale omvang van het lokaal bestuur te zijn, stelt Van Houwelingen op basis van zijn bevindingen. Onderzoek wijst ook uit dat herindeling niet tot kostenbesparing leidt.
Dilemma
De afname van maatschappelijke betrokkenheid bij grotere gemeenten is volgens Denters een dilemma rondom de decentralisaties zorg, jeugd en werk. ‘Daarbij is de aansluiting met burgers cruciaal. Er moet gebruik worden gemaakt van burgers en gemeenschappen.’ Aan de andere kant is er juist vanwege de decentralisaties behoefte aan schaalvergroting. ‘Bijvoorbeeld bij inkoop, omdat je samen sterker staat.’
Democratische omslingeling
Regionaal samenwerken is wat nu de klok slaat ‘omdat we niets beters hebben’, meent Denters. ‘Het democratische zwarte gat is een reëel probleem en van toenemend belang.’ Daar moet een oplossing voor komen. De Raad voor het openbaar bestuur (Rob) komt op verzoek van de Tweede Kamer voor de zomer met adviezen over de borging van de democratische legitimiteit die concreet toepasbaar zijn in de bestuurlijke praktijk. Volgens Denters zijn er binnen de huidige wettelijke kaders onbenutte mogelijkheden om het gat te dichten. Daarbij kan een voorbeeld worden genomen aan Zwitserland, waar gemeenschappelijke regelingen ‘democratisch omsingeld worden’.
Verantwoording
Zwitserse gemeenten werken veel samen, zonder dat raden de grip op de besluitvorming verliezen. Gemeenteraden controleren veel meer dan in Nederland het geval is, wat er in gemeenschappelijke regelingen wordt bedacht en besloten. Intergemeentelijke samenwerkingsverbanden in Zwitserland moeten actief en passief verantwoording aan burgers afleggen. Daarnaast worden regelmatig referenda gehouden en volksinititiatieven ingediend. De huidige Nederlandse wetgeving heeft beperkingen, maar volgens Denters zijn binnen de bestaande wettelijke kaders oplossingen denkbaar.
Referendum
Een regio zou bijvoorbeeld een toekomstvisie door maatschappelijke partners kunnen laten opstellen, opperde Denters. Die visie kan worden voorgelegd aan de inwoners van gemeenten in een gemeenschappelijke regeling. Die vastgestelde visie wordt door de deelnemende gemeenten als kader voor een bepaalde bestuursperiode gebruikt. Gemeenschappelijke regelingen kunnen ook niet-bindende referenda houden, voegde een medewerker van het ministerie van Binnenlandse Zaken daar aan toe. Ook hij stelde dat er binnen de kaders van de Grondwet en Gemeentewet mogelijkheden zijn om het bekritiseerde gebrek aan democratische legitimatie enigszins te dichten.