Jaarlijks, in de vakantiemaanden, neem ik de tijd om mijn boekenkast op te ruimen. Het een en ander staat door elkaar, wegdoen is er dit jaar niet bij. In de kast staan veel oude boeken die wijsheid van anderen uitstralen. Maar wat was toen wijs en nu niet meer? Ik zie gebundelde essays en columns van de onlangs overleden Gerrit Komrij. Daarnaast het boek van George Orwell ‘Saluut aan Catalonië’, direct gevolgd door wat boeken van Sebastiaan Haffner. De complete serie van Ashe Stil over de 17e-eeuwse speurder en waterschout Willem Lootsman. De luxe stripboekenserie van uitgeverij Panda over Eric de Noorman en niet te vergeten de Rechter Tie-verhalen van Robert van Gulik. De boeken van Hanny Alders, waarbij In het spoor van de Moor opvalt. De biografie van Jacques Gans las ik het laatst, kostelijk! Voor een complete opsomming is deze column te klein. Het gezegde luidt niet voor niets: ‘toon mij uw boekenkast en ik zeg u wie u bent’.
Mijn oog viel op het boek Multatuli en Spinoza van Anton Constandse. Tijd voor een wandelingetje door Amsterdam bedacht ik. Het geboortehuis van Multatuli, thans museum in de Korsjespoortsteeg was dicht, doorlopen dus naar Spinoza. Over Spinoza is bekend dat deze filosoof in de 17e eeuw op Vlooienburg in Amsterdam woonde. Hij verhuisde in 1641 naar het Waterlooplein 41. Daar zou voor zijn herinnering een gevelsteen zijn.
Het was rustig deze zomer in de zaak waar ik mijn vakantiewerk verricht en ik besloot het er eens van te nemen. Zo slenterde ik over de Wallen naar het Waterlooplein. Daar vond ik geen huis met een gevelsteen, maar wel de Stopera. Het Amsterdamse stadhuis staat daar waar ooit Spinoza woonde. Baruch (Bento) Spinoza (1632-1677) leefde dus zo’n 325 jaar geleden. Spinoza’s hoofdwerk: de Ethica verscheen in actuele uitgave begin juni van dit jaar. Vanwege zijn gedachtegoed werd Spinoza in 1656 uit de Sefardisch-Joodse gemeenschap van Amsterdam verbannen. Hij had het gewaagd te schrijven dat mensen God naar hun evenbeeld scheppen en de Thora -het Oude Testament- het werk is van stervelingen. Hij vertrok in 1660 verbitterd uit Amsterdam. Het bestuur van Amsterdam besloot enige jaren terug dat de stad aan deze grote denker iets goed te maken had.
Sinds 2008 staat er dan ook een mooi beeld van Spinoza voor de Stopera. Op de sokkel zo las ik staat: ‘Het doel van de staat is de vrijheid’. Deze stelling van Spinoza klinkt vriendelijk. Hij rechtvaardigt niet alleen het staatsbestuur, maar lijkt meteen de weg vrij te maken voor coffeeshops en allerlei gedogen. De Amsterdammers kunnen zich zo dus zorgeloos misdragen met de zegen van de beroemde filosoof. Is dat ook zo? Hij schrijft het antwoord in zijn politieke verhandeling: ‘De staat heeft het recht op een gewelddadige wijze te regeren en de burgers om het minste of geringste ter dood te brengen.’ Spinoza stelt zo ‘recht’ gelijk aan ‘macht’. Bovendien ziet hij de mens als onredelijk: ‘Men laat zich door zijn begeerte, hebzucht, ambitie en razernij meeslepen.’ Met vrijheid bedoelt hij de bevrijding van de verblindende en gevaarlijke emoties. Voor die bevrijding is een dwingende instantie nodig. Spinoza gelooft dus in vrijheid door dwang. Ook tegenwoordig nog zo’n beladen onderwerp.
Er is een revival van het belangrijkste werk van Spinoza gaande. Ik noemde al de nieuwe vertaling (uit hoekig Latijn) van zijn belangrijkste werk: de Ethica. Dat het hier voor het eerst een vertaling van een origineel exemplaar betreft danken we aan het feit dat de katholieke kerk evenmin gecharmeerd was van Spinoza’s gedachten. De Ethica kwam dan ook op de zwarte lijst en een in beslag genomen exemplaar belande in 1675 in de bibliotheek van het Vaticaan. De inquisitie had het werk in beslag genomen en niemand durfde en mocht het verder aanraken; als nieuw kwam het dus onlangs weer aan het licht.
Dit jaar verscheen er ook al een boekje over Spinoza en andere filosofen, speciaal voor kinderen. Ik citeer een speelse passage eruit. ‘Veel mensen vonden het helemaal niet leuk dat Spinazie (naamgrapje) zei dat God eigenlijk alleen maar een ander woord voor natuur is. Want als God zich ook gewoon aan de natuurwetten moet houden, dan is hij lang niet zo machtig als de verhalen in de Bijbel vertellen. Er kwam ditmaal bij de boekpresentaties geen verbanning of inquisitie aan te pas!